Over arousal, prikkels en slaapproblemen bij autisme en een verstandelijke beperking
“Ik zie het zo vaak,” vertelde een collega laatst. “Een kind met autisme of een verstandelijke beperking dat moeilijk in slaap valt, of steeds wakker wordt in de nacht.”
Veel zorgprofessionals herkennen dit. Slapen lijkt iets simpels, maar als het lijf te ‘aan’ staat, lukt het niet. In deze blog neem ik je mee in de relatie tussen arousal, sensorische prikkelverwerking en slaap.
Je leest waarom slapen niet vanzelf komt als het zenuwstelsel overbelast is – en hoe je daar vanuit verschillende invalshoeken iets aan kunt doen.
Wat heeft arousal met slapen te maken?
Alles.
Om te kunnen slapen moet het lichaam overschakelen van actie naar rust. Dat lukt niet als het autonome zenuwstelsel in een verhoogde staat van paraatheid verkeert. Dit zien we bij veel mensen met autisme, ADHD, bij kinderen met een ontwikkelingsachterstand, en bij diverse ziektebeelden waarbij het systeem ontregelt is, zoals bij burn-out en long COVID. Het lichaam blijft in de ‘aan-stand’ staan.
Een te hoog arousal maakt inslapen lastig. Bij kinderen uit zich dat in niet kunnen blijven liggen, onrustig gedrag of roepen. Bij oudere kinderen of volwassenen zie je vaker piekeren: “Ik moet slapen!” – wat juist het tegenovergestelde effect heeft. En dan wordt het een vicieuze cirkel: hoe harder je je best doet om te slapen, hoe meer je jezelf activeert.
Hoe slaap ontstaat: meer dan een knop omzetten
Om goed te kunnen slapen zijn meerdere ‘ingrediënten’ nodig. Denk aan:
- Licht: Licht beïnvloedt het slaap-waakritme. Verminder licht (en vooral beeldschermen) in de twee uur voor het slapen. Daartegenover: ’s ochtends juist zoveel mogelijk licht, liefst natuurlijk daglicht.
- Afbouwen van activiteit: Geen intensieve inspanning kort voor bedtijd. Rustige, ritmische bewegingen zoals wandelen kunnen juist helpen bij het afschakelen.
- Vaste tijden: Het lichaam houdt van ritme. Ga zoveel mogelijk op dezelfde tijd naar bed en sta op vaste tijden op.
- Geen zware maaltijd vlak voor het slapen (minimaal 1,5 uur ervoor stoppen met eten).
- 6 uur voor bedtijd geen cafeïne meer ( chocolade, thee, cola, koffie, icetea)
- Voorspelbaarheid: Een vast avondritueel van zo’n 20-30 minuten helpt het lichaam signaleren: het is tijd om te slapen.
- Beweging en ontspanning overdag: Opbouwen van slaapdruk gebeurt door actief te zijn. Zorg voor een goede balans tussen inspanning en ontspanning gedurende de dag.
Waarom doorslapen soms wél, en dan ineens niet meer lukt
Soms lukt het inslapen wel, maar word je in de tweede helft van de nacht wakker – en kun je dan niet meer verder slapen. Dat komt doordat de slaapdruk (de opgebouwde behoefte om te slapen) dan lager is. Als het arousal dan nog te hoog is, is de balans zoek. Dit zien we vaak bij mensen die overdag weinig afschakelmomenten hebben gehad.
De nacht weerspiegelt de dag. Daarom is het zo belangrijk om het arousalverloop over de hele dag te bekijken. Zijn er piekmomenten? Wordt het zenuwstelsel overmatig geactiveerd? Zijn er voldoende rustmomenten ingebouwd?
Afbeeldingen afkomstig van Sigrid Pillen www.kinderslaapexpert.nl
Interventies vanuit sensorische informatieverwerking
Bij slaapproblemen als gevolg van een verhoogd arousal, is het belangrijk om verder te kijken dan alleen het moment van naar bed gaan. Vanuit de sensorische informatieverwerking kun je onderzoeken op welke zintuigen iemand over- of ondergevoelig reageert of waar iemands sensorische voorkeur ligt.
Is iemand bijvoorbeeld auditief overgevoelig, dan kunnen achtergrondgeluiden in de klas, op de dagbesteding of thuis het arousalniveau ongemerkt verhogen. Door het aanbod aan zintuiglijke prikkels beter af te stemmen op de individuele behoeften, kun je het stressniveau overdag al verlagen, waardoor het lichaam ’s avonds makkelijker kan afschakelen.
Interventies vanuit het autistisch denken
Ook vanuit het autismeprofiel zijn er belangrijke ingangen om arousal te reguleren. Denk aan:
- Is de dag voorspelbaar?
- Is het duidelijk wat, waar, wanneer, hoe en met wie?
- Sluit de communicatie aan bij de belevingswereld?
- Zijn er sociale situaties die spanning oproepen?
Een voorbeeld uit de praktijk:
Y. is een jongetje van 7 jaar oud met een verstandelijke beperking en een autisme spectrum stoornis. Door de weeks komt hij naar het Ontwikkelcentrum.
Er zijn grote problemen met doorslapen. Overdag viel zijn overprikkeling op: gevoelig voor geluid, regelmatig bewegingsonrust, moeite met overgangen en wisselingen in personeel of groepssamenstelling. Thuis was er weinig structuur en veel schermgebruik. Samen met het netwerk zijn we aanpassingen gaan doen.
Op de dagbesteding visualiseerden we het dagprogramma, met maximaal vier activiteiten zichtbaar. Er kwam een betere afwisseling tussen inspanning en ontspanning, een rustige plek om zich terug te trekken, visuele duidelijkheid over wie op de groep werkte, en hij kreeg een geluiddempende koptelefoon of muziek via een koptelefoon. In de klas kreeg hij een plek met overzicht over de groep en er werden meer beweegmomenten aangeboden.
Thuis begeleidden we de ouders bij het inzetten van visuele ondersteuning, het opbouwen van een vast avondritueel en het toevoegen van een rustige beweegactiviteit aan het begin van de avond. Van meerdere keren wakker worden per week, komt het nu nog maar een enkele keer per maand voor.
Kijk breed: arousal heeft vele bronnen
Arousal kan verhoogd zijn door zintuiglijke overbelasting, maar ook door spanningen, zorgen, lichamelijke ongemakken of juist leuke dingen (feestjes, uitjes). Het is daarom belangrijk om breed te kijken: waar komt het verhoogde arousal vandaan? En hoe kunnen we daar op afstemmen?
Want slapen is geen op zichzelf staand probleem. Slapen begint overdag! In het opbouwen van slaapdruk, de voorspelbaarheid, de prikkelbalans en in de manier waarop iemand zich veilig en begrepen voelt.
👉 Wil je als professional verder aan de slag met arousalregulatie, slaap en prikkelverwerking?
Denk dan niet alleen aan bedtijd, maar aan het hele etmaal.
